Axrotlashgan jamiyatda elektron kutubxonalarni o'rni va vazifalari
Axrotlashgan jamiyatda elektron kutubxonalarni o'rni va vazifalari
Elektronlashgan jamiyat haqida tushuncha
Insoniyat
hayotida axborot texnologiyalarining ahamiyati kuchayib bormoqda. Hozirgi zamon
ta‘lim va fan jarayoniga ana`naviy tushunchalar qatorida yangi-yangi
tushunchalar kirib kelmoqda. Shu bilan birga axborot texnologiyalari
jamiyatimizning arjalmas bo’lakalaridan biriga aylanib kelmoqda. Jamiyatimizni
elektronlashtirish maqsadida elektron hukumat tushunchasi jamiyatimiz hayotiga
jadal sur’atlarda kirib kelmoqda.
Elektron hukumat — Barcha ham „ichki“, ham
„tashqi“ aloqalar va jarayonlar majmuasi tegishli axborot-kommunikatsiya
texnologiyalari bilan quvvatlanib va ta’minlanib turadigan hukumat. Kommunikatsiya tarmoqlari (shu jumladan Internet) orqali axborotga
ishlov berish, uni uzatish va tarqatishni elektron vositalari
asosida davlat boshqaruvini tashkil qilishni, davlat hokimiyati organlarini
barcha bo’g’inlari tomonidan fuqarolarning barcha toifalariga elektron
vositalar bilan xizmatlar ko’rsatish, o’sha vositalar yordamida fuqarolarga
davlat organlarining faoliyati haqida axborot berish. „Elektron hukumat“ tushunchasi 1990-yillarning boshida paydo bo’lgan, lekin amaliyotga so’nggi yilardan boshlab tatbiq qilina boshladi. Elektron hukumatni ishlab chiqish bilan birinchi galda AQSh va Angliya, hamda Italiya, Norvegiya, Singapur, Avstraliya va ayrim boshqa davlatlar (Fransiya, Germaniya, Katar, BAA va h.k.) shug’ullandilar. Elektron hukumatning uch asosiy rivojlanishi tizimi ajratiladi:- hukumat- aholi (G2C);- hukumat — biznes (G2B);- hukumat — hukumat (G2 G).O’zbekistonda ham elektron hukumat barpo qilish ishlari boshlab yuborilgan. Jahon tajribasiga mavjud amaliyotga ko’ra, u ikki o’zaro bog’langan, lekin funksional jihatdan mustaqil qismlardan, Hukumat Intranetidan va tashqi infratuzilmadan tarkib topgan. Hukumat Intraneti axborot tizimining ichki infratuzilmasini qamrab oladi, u davlat tuzilmalari tomonidan davlat korporativ vazifalarini amalga oshirishdagi o’zaro munosabatlarda foydalaniladi. Tashqi infratuzilma, davlatni fuqarolar (G2C) va tashkilotlar (G2B) bilan o’zaro ishlashini ta’minlaydigan ommaviy axborot infratuzilmasini qamrab oladi.
Elektron kutubxonalar haqida tushuncha va ulardan foydalanish usullari.
Insoniyat
hayotida axborot texnologiyalarining ahamiyati kuchayib bormoqda. Hozirgi zamon
ta‘lim va fan jarayoniga ana`naviy tushunchalar qatorida yangi-yangi
tushunchalar kirib kelmoqda. Quyida shu tushunchalardan asosiylari keltirilib,
ularga ta‘riflar berib o‘tilgan. Fan va texnika rivojlanishi ta`lim sohasining
ajralmas qismiga aylangan kutubxona sohasiga ham o`z ta’sirini ko`rsatmasdan
qolmaydi. Buning natijasida an`anaviy kutubxonaga oid terminlar o`rniga
zamonaviy ARM va AKM larda qo`llanilayotgan terminlar kirib keldi. Oddiygina
kutubxona tushunchasini ham hozirda bir qancha turlarini uchratishimiz mumkin.
Elektron
kutubxona — navigatsiya va qidiruvning zamonaviy vositalari bilan ta’minlangan,
tartibga solingan turli-tuman elektron hujjatlar (shuningdek, kitoblar)
kolleksiyasidir. Elektron kutubxonalar o‘zida juda katta hajmdagi materiallarni
jamlagan holda universal hamda ixtisoslashgan bo‘ladi.
Elektron
kutubxona zamonaviy texnologiyalarning ajoyib imkoniyatlaridan biri. Bu
kutubxonaning elektron shakli. Bunda turli mavzuga, turli shaklga ega
adabiyotlarning elektron shakli bo`lib, u qidiruv va navigatsiya algoritmlaridan
tashkil topgan bo`ladi. U asta-sekinlik
bilan ma`lumot kiritilayotgan web sayt ko’rinishida, yoki bo’lmasa bir tizim
ko’rinishida ham bo’lishi mumkin. Elektron kutubxona universal, keng mavzuli
yoki maxsus mavzular uchun yaratilinishi mumkin. Elektron kutubxonada javon
vazifasini jildlar, kitob vazifasini esa internet sahifalari bajaradi.Bu kutubxona ma'lumotlari elektron ko`rinishda bo`ladi va ular kompyuterda
joylashadi. Bu kutubxonadan foydalanish juda qulay. U orqali Siz dunyoning
ixtiyoriy nuqtasidagi elektron kutubxona ma'lumotlaridan foydalana olishingiz
mumkin. Yana bir qulay tomoni zarur ma'lumot nusxasini ko`chirib olishingiz
mumkin. Elektron kutubxonadan foydalanishingiz uchun kompyuter, modem va Internet
tarmog`i bo`lishi yetarli.
Faraz qilaylik, biror bir
ma'lumot bilan tanishish uchun elektron kutubxonadan foydalanmoqchisiz.
Kompyuter va Internet yordamida ma'lumotni bir necha daqiqada topish mumkin.
Ma'lumot dunyoning ixtiyoriy nuqtasidan bir zumda sizning kompyuteringiz ekranida
tasvirlanadi. Buning uchun Siz kompyuteringiz tugmachasini bosishingiz va
elektron kutubxonaga kirishingiz yetarlidir. Bir necha daqiqada ma'lumot ko`z oldingizda
namoyon bo`ladi. Bu mo’jizani eslatadi. Bu mo’jiza virtuallik deb ataladi. Unga
faqat kompyuter va maxsus tarmoq orqali erishish mumkin. Bir necha yil avval
bir maqolani topish uchun oylab vaqt sarflash zarur edi. Bugun esa bu maqsadni
amalga oshirish uchun boshqa shaharga borish va vaqt sarflash zarurati
yo`qoldi. Elektron kutubxonalar yordamga keldi. Elektron kutubxonalarni
turlicha nomlashadi: Elektron kutubxona, Virtual kutubxona,
e-kutubxona, e-library, digital library.
Keyingi vaqtlarda virtual
dunyo, virtual olam, virtual do`st kabi so`zlar paydo bo`ldi. Virtual so`zining
ma'nosi bu tasavvur qilishdir. Virtual kutubxona bu odatdagi kutubxonaning
abstrakt ko`rinishidir. Bu kutubxonaning kitoblari, jurnallari va ro`znomalari
kitob javonlarida emas, balki kompyuter xotirasida joylashgan bo`ladi. Bu
kompyuterda yoki kompyuter maxsus qurilmalarida raqamli formatda saqlanadigan
ma'lumotlar to`plamidir. Bu: bosma audio, video va multimedia ma'lumotlaridir.
Ma'lumotlar xajmiga qarab, serverlar bitta yoki tarmoq bilan bog`langan bir
necha kompyuterlardan iborat bo`ladi.
G'arb mamlakatlarida, masalan
AQShda, kutubxonalarni avtomatlashtirish 60-yillardan boshlangan, kitoblarni
kompyuterga kiritish orqali elektron kolleksiyalarni yaratish 1971 yildanoq
bajarib kelinmoqda. Bizning mamlakatimizda Internet tarmog'ining 90-yillarning
oxiri-2000 yillarning boshidan ommalashishi bugungi kunga kelib bizga elektron
kutubxonalarni yaratib, mamlakatimiz aholisi va dunyo ahli bilan alishish
imkonini bermoqda. Alisher Navoiy nomidagi Davlat Kutubxonasining kabi markaziy
tashkilotlarning loyihalari, Internet tarmog'ida tashabbuskor vatandoshlarimiz
tomonidan yaratilgan va yaratilayotgan kolleksiyalar bunga misol.
Elektron kutubxonalar
tarixiga nazar tashlasak, ilk elektron kutubxonani 1972-yilda “Gutenberg”
loyihasi asosida San-Fransiscoda yaratilish ishlari boshlangan. Keyinchalik AQSH Kogress kutubxonasi, Google
kompaniyasi o`z kutubxonalaridagi mavjud resurslarni raqamlashtirishni boshlab
yuborishgan.
Elektron
kutubxonaga resurslar raqamlashtirilgandan so`ng istalgan formatda qo`yiladi.
Masalan, doc, rtf, txt va boshqalar. Ammo mualliflik huquqini himoya qilish
uchun ba`zi hollarda pdf va djvu formatlaridan foydalanilgan hollarni
ko`rishimiz mumkin.
Elektron
kutubxonaga yana boshqa tomondan nazar tashlasak, unda shu tushuncha orqali
oliy o`quv yurtlari, kasb-hunar kollajlari, akademik litseylar va boshqa
muassasalar ARM lari o`rtasida kutubxonalararo abonementni juda tez, qulay va
sifatli darajada amalga oshishiga guvoh bo`lishimiz mumkin.
Elektron kutubxonaning afzalliklari, zamonaviy
xizmatlar turlari quidagilar:
-
Avvalambor, elektron
kutubxona foydalanuvchilar vaqtini tejaydi;
-
Elektron
kutubxonadan foydalanish jarayonida bir vaqtning o`zida internet resurslaridan
ham foydalanishimiz mumkin;
-
Elektron kutubxonada
masofadan xizmat ko`rsatish yo`lga qo`yilgan;
-
Elektron kutubxonada
kengaytirilgan qidiruvni amalga oshirishimiz mumkin;
-
Elektron kutubxonada
muassasa kutubxonalari bilan birga respublika yig`ma elektron katalogidan
foydalanish mumkin;
-
Elektron kutubxonada
ma`lum bir shaxs, ma`lum bir soha bo`yicha resurslar to`plami bo`lib ulardan
foydalanish qulayroq.
Shuning uchun ham hozirgi kitobxonlar
kutubxonaning an`anaviy usuldan ko`ra elektron kutubxonadan foydalanishni avzal
ko`rishmoqda. Buning natijasida hozirgi kunga kelib deyarli barcha soha, barcha
mashxur insonlarning elektron kutubxonasi yaratilinmoqda. Eng e`tiborli tarafi
shu yaratilingan elektron kutubxonalar bir tizimga joylashtiriladi va bu
foydalanuvchilar uchun yana ham ko`proq qulayliklarni olib keladi.
Axborot-kutubxona texnologiyalarining zamonaviy taraqqiyotini elektron
axborot resurslarisiz tasavvur qilish aslo mumkin emas. Elektron kutubxona
foydalanuvchilarga eng yuqori darajadagi axborot xizmatlarini taqdim etish
jarayoni bo‘lib, o‘zida muayan bir tizimli ulanishni, shuningdek,
foydalanuvchilar uchun an’anaviy kutubxona xizmatlari nomenklaturasini
kengaytirish hamda xizmat ko‘rsatish sifati va qulayligini oshirishni
mujassamlashtirgan kutubxona muassasasining yangi ko‘rinishidir.
Elektron
kutubxona tashkil etish ishlari AQShda XX asrning 80-yillaridayoq boshlangan
edi, Buuk Britaniyada esa 90-yillar boshida boshlangan. Odatda bu kabi ishlarni
uncha katta bo‘lmagan mutaxassislar guruhi boshlab, keyinchalik bir necha yil
davomida ular milliy dastur va xalqaro loyihalar maqomiga ko‘tariladi. Elektron
kutubxonani tashkil etishda xorijda ko‘plab fondlar, qiziquvchi xususiy
kompaniyalar, insonparvarlik tashkilotlari va hatto yakka shaxslar faol
ishtirok etadi.
Bu loyihalarning bajarilish
darajasi turlicha bo'lib, bu albatta malakali mutaxassislarning bu jarayonlarda
zamonaviy bilimlarni qo'llagan holda ishtirok etganlari yoki etmaganlariga
bog'liq. Xalqaro standartlar va muvaffaqiyatli amaliyotlar (best practice)
dan xabardorlik va ko'p hollardagi vaziyatni tubdan yaxshilashi muqarrar. Shu
maqsad yo'lida elektron kutubxonalar konsepsiyasi, uning tamoyillari va xorijda
to'plangan tajribalar xususida so'z yuritamiz.
AQSh universitetlaridan
biridagi "Elektron kutubxonalar" kursi talabalari ilmiy adabiyotdan
ushbu atamaning 65 ta ta'rifini to'plab, umumiy xususiyatlarni ajratib olishdi.
Unga ko'ra, elektron kutubxona:
·
ma'lum jamoalar yoki jamoalar
majmuiga xizmat qiladi;
·
yagona ob'ekt bo'lmasigi
mumkin (ya'ni qismlar turi domenlar yoki tashkilotlarga biriktirilgan);
·
barcha qismlar uchun umumiy
bo'lgan mantiqiy tashkiliy strukturaga ega;
·
nafaqat erkin foydalanish
imkoni, balki ta'limiy komponentlarni o'z ichiga olgan;
·
inson va texnologik
resurslardan unumli foydalangan;
·
tez, samarali va to'siqsiz
kirishni ta'minlaydi;
·
kirishning turli darajalarini
ta'minlaydi (user, contributor, administrator va hok.);
·
bepul foydalanishni taklif
etadi (ehtimol foydalanuvchilarning faqat ayrim guruhlariga);
·
resurslarga egalik va nazorat
qilish;
·
kolleksiyalar:
·
yirik va uzoq muddatga saqlab
kelinadigan;
·
yaxshi tashkillashtirilgan va
boshqariladigan (fayllarning mavjud kategoriyalarga to'g'ri kiritilishi,
metadata qoidalarga mos shaklda ta'minlanishi va hok.);
·
turli xil formatlarni o'z
ichiga olgan;
·
nafaqat ob'ektlar haqida
ma'lumot (abstrakt, bibliografik ma'lumot va hok.), balki ularning o'ziga ham
ega bo'lishi (kitob, maqola, jurnal va hok.);
·
boshqa yo'l bilan qo'lga
kiritib bo'lmaydigan noyob manbalarga ega bo'lishi;
·
ba'zi fayllar raqamli shaklda
yaratilgan (ab origine) bo'lishi mumkin.
Elektron kutubxona tushunchasining quyidagi ta'riflari alohida e'tiborga
loyiq:
Elektron kutubxonalar shu turdagi tashkilotlarki, ular raqamli asarlar kolleksiyalarini ma'lum bir jamoalar yoki jamoalar majmuiga oson va iqtisodiy jihatdan qulay holda foydalanish uchun taqdim qiladi; saralash, strukturasini tuzish, intellectual yo'l ochish, talqin qilish, tarqatish, to'laligicha saqlab qolish uchun zarur resurslar, shu jumladan, ixtisoslashgan xodimlar bilan ta'minlaydi.
Elektron kutubxonalar shu turdagi tashkilotlarki, ular raqamli asarlar kolleksiyalarini ma'lum bir jamoalar yoki jamoalar majmuiga oson va iqtisodiy jihatdan qulay holda foydalanish uchun taqdim qiladi; saralash, strukturasini tuzish, intellectual yo'l ochish, talqin qilish, tarqatish, to'laligicha saqlab qolish uchun zarur resurslar, shu jumladan, ixtisoslashgan xodimlar bilan ta'minlaydi.
Shuningdek:
1. Raqamli kutubxonalar elektron resurslar majmui bo'lib, axborotni
yaratish, izlash va foydalanish uchun zarur texnik quvvatlarni o'z ichiga
oladi. Bu ma'noda ular axborot saqlash va qidiruv sistemalarini to'ldiradi va
kengaytiradi; distribyutlashgan tarmoqlardan job olib, har qanday ko'rinishdagi
media (matn, surat, ovoz, sokin va dinamik suratlar)ni manipulyatsiya qiladi.
Raqamli kutubxonaning tarkibida ma'lumotning o'zi va uning turli xossalarini
tasvirlaydigan metadata (masalan, aks ettirish (representation)
yo'llari, yaratuvchisi, egasi, qayta bo'yicha huquqlar va hok.) va boshqa
ma'lumot yoki metadata (tashqi yoki raqamli kutubxona ichidagi)ga bo'lgan link
yoki munosabatni ko'rsatadigan elementlardan tashkil topgan bo'ladi.
2. Elektron kutubxonalar foydalanuvchilar jamoasi tomonidan
shakllantirilib, ularning funksional imkoniyatlari o'sha jamoaning axborotga
bo'lgan ehtiyojlarini qondiradi. Ular jamoalarning ajralmas qismi bo'lib,
bundagi yakka shaxs va guruhlar bir-biri bilan ma'lumot, axborot va bilim
resurslari hamda sistemalari orqali aloqada bo'ladilar. Shu ma'noda elektron kutubxonalar
foydalanuvchilar ehtiyojlari uchun turli resurslar to'planib, saqlanib, va
taqdim etib kelinadigan an'anaviy informatsion tashkilotlarning mantiqiy
davomi, kengayishi va integratsiyasidir. Shu kabi informatsion
tashkilotlar sirasiga kutubxonalar, muzeylar, arxivlar va maktablarni
kiritishimiz mumkin. Shuningdek, elektron kutubxonalar sinfxona, ofis,
laboratoriya, uy va boshqa o'rinlardagi faoliyatni mazmunan boyitadi.
Yuqoridagi ta'riflardan ko'rinib turibdiki, tom ma'nodagi elektron
kutubxona ko'pchilik fikrlaganidek bir necha o'nlab kitobning elektron
versiyasi joylashtrilgan veb-saytdan farqli xususiyatlarga ega. Bu nafaqat
tashabbuskor foydalanuvchi yoki foydalanuvchilar jamoasi tomonidan Wordpress,
Joomla yoki boshqa ommabop kontentni boshqarish sistemasi (CMS)ning birlamchi
versiyasiga joylashtirib chiqilgan elektron matnlar va hokazo fayllar majmui,
balki ma'lum tayyorgarlikka ega bo'lgan mutaxassislar tomonidan bibliografik
imkoniyatlari keng bo'lgan dasturdan foydalangan holda, resurslarni samarali
izlab topilishi maqsadida to'g'ri metadata bilan ta'minlangan, doimiy faoliyat
ko'rsatishi uchun muntazam ravishda boyitilib, hamda moliyaviy quvvatlanib kelinadigan
butun boshli tuzilma hamdir.
Elektron
kutubxona yaratish qoidalari
Axborot-rеsurs markazida (ARM) elеktron
kutubxona yaratish uchun ishni nimadan boshlash kеrak? ARM fondidagi adabiyotlarni skanеrlash orqali ularni elеktron
shaklga o‘tkazish bilan elеktron
kutubxona yaratiladimi? Avtomatlashtirilgan axborot-kutubxona tizimi va elеktron kutubxona orasida qanday farq bor? Ma’lumotlarni saqlash va uzatishga
mo‘ljallangan qanday format va standartlardan foydalanish kеrak?
Quyida mana
shu savollarga javob bеrishga
harakat qilamiz.
Dastlab skanеrlangan adabiyotlarni qanday formatlarda saqlanishini ko‘rib chiqaylik. Adabiyotlarni elеktron shaklga o‘tkazishda ARM’larning ko‘pchiligi oddiy offis skanеrlaridan foydalanishmoqda. Turli o‘lchamdagi hujjatlarni avtomatlashtirilgan holda skanеrlashga mo‘ljallangan skanеrlar juda qimmat bo‘lganligi sababli ARM’larda ularni sotib olishga moliyaviy imkoniyatlar еtarli emas. Kitob bibliografik tavsifi yozilgan kartochkani (rangli, 300 dpi) kompyutеr xotirasida saqlash uchun TIFF — 3, 79 Mеgabayt, JPEG — 187 Kilobayt, PDF — 95 Kilobayt (matn bilan birga), DjVu — 7,5 Kilobayt (matn bilan birga) xotirani egallaydi. Bu yеrdan ko‘rinadiki DjVu formati PDF formatiga qaraganda 10 marta, JPEG formatiga qaraganda 20 marotaba kam xotira egallar ekan. Dеmak, elеktron kutubxona yaratishda hujjatlarni faqatgina skanеrlash emas, balki skanеrlangan matеrialni saqlashda qaysi formatdan foydalanishni ham bilish kеrak ekan. Afsuski, ko‘pchilik hollarda bunga e’tibor bеrilmayapti.
Dastlab skanеrlangan adabiyotlarni qanday formatlarda saqlanishini ko‘rib chiqaylik. Adabiyotlarni elеktron shaklga o‘tkazishda ARM’larning ko‘pchiligi oddiy offis skanеrlaridan foydalanishmoqda. Turli o‘lchamdagi hujjatlarni avtomatlashtirilgan holda skanеrlashga mo‘ljallangan skanеrlar juda qimmat bo‘lganligi sababli ARM’larda ularni sotib olishga moliyaviy imkoniyatlar еtarli emas. Kitob bibliografik tavsifi yozilgan kartochkani (rangli, 300 dpi) kompyutеr xotirasida saqlash uchun TIFF — 3, 79 Mеgabayt, JPEG — 187 Kilobayt, PDF — 95 Kilobayt (matn bilan birga), DjVu — 7,5 Kilobayt (matn bilan birga) xotirani egallaydi. Bu yеrdan ko‘rinadiki DjVu formati PDF formatiga qaraganda 10 marta, JPEG formatiga qaraganda 20 marotaba kam xotira egallar ekan. Dеmak, elеktron kutubxona yaratishda hujjatlarni faqatgina skanеrlash emas, balki skanеrlangan matеrialni saqlashda qaysi formatdan foydalanishni ham bilish kеrak ekan. Afsuski, ko‘pchilik hollarda bunga e’tibor bеrilmayapti.
Axborot-rеsurs markazida elеktron
kutubxona yaratish uchun ishni nimadan boshlash kеrak?
1. Axborot-rеsurs markaziy yеtarli miqdorda kompyutеrlar sotib oladi. ARMda ichki tarmoq yaratiladi. ARM xodimlarining barchasi kompyutеr dasturlaridan foydalanishga o‘rgatiladi. ARM kompyutеrlari Intеrnеt tarmog‘iga ulanadi. ARM xodimlari Intеrnеtdan axborot qidirish, elеktron katalogdan (Intеrnеtning elеktron bibliografik rеsurslaridan) foydalanishga o‘rgatiladi.
1. Axborot-rеsurs markaziy yеtarli miqdorda kompyutеrlar sotib oladi. ARMda ichki tarmoq yaratiladi. ARM xodimlarining barchasi kompyutеr dasturlaridan foydalanishga o‘rgatiladi. ARM kompyutеrlari Intеrnеt tarmog‘iga ulanadi. ARM xodimlari Intеrnеtdan axborot qidirish, elеktron katalogdan (Intеrnеtning elеktron bibliografik rеsurslaridan) foydalanishga o‘rgatiladi.
2. ARMdagi asosiy axborot jarayonlari
(axborotlarni yig‘ish, saqlash, ishlov bеrish, qidirish va uzatish) avtomatlashtirish imkoniyatini bеruvchi maxsus dasturiy vosita (avtomatlashtirilgan axborot-kutubxona
tizimi) (AKAT) sotib olinadi va tatbiq etiladi. AKAT sotib olish bilan chеklanib qolmay, balki ARM xodimlarini undan foydalanishga o‘rgatish ham kеrak bo‘ladi. ARMda AKAT’ning tatbiq qilinishi ARM fondini ochib bеruvchi elеktron katalog yaratilishiga
olib kеladi. Kitob bеrish,
qaytarib olish, «qarzdorlarni» aniqlash, kutubxona statistikasini yuritish, kitobxonlarga
masofadan xizmat ko‘rsatish kabi bir qator jarayonlar avtomatlashtirilgan
tarzda kompyutеrlar yordamida bajariladi.
3. ARM fondini elеktron katalog yordamida ochib bеrish imkoniyati yaratilgach, kitobxonlarning ehtiyojlarini o‘rganish uchun
yangi imkoniyatlar ochiladi. ARM statistikasini AKAT orqali olib borish qaysi
adabiyotlarning ko‘proq o‘qilayotganligi, qaysi adabiyotlarga ehtiyoj
ko‘pligini aniq aytish imkoniyati tug‘iladi. Shunday qilib, ARM fondidagi
adabiyotlarni elеktron
shaklga o‘tkazishda kitobxonlarning ehtiyojlaridan kеlib chiqib, ish tutishga sharoit yaratiladi. ARM maxsus skanеr sotib oladi va kеrakli
adabiyotlarni elеktron
shaklga o‘tkaza boshlaydi. Ayni paytda AKAT elеktron katalogidagi bibliografik tavsifga kitobning to‘liq matni bog‘lanadi.
Shunday
qilib, ARMning AKAT bazasida elеktron
kutubxona yaratila boshlanadi. Elеktron katalogsiz «elеktron
kutubxona» yaratish maqsadga muvofiq emas. Masalan, Intеrnеtning biror-bir qidiruv mashinasiga «Informatika» so‘zi ishtirok etgan
adabiyotni qidirish farmoyishini bеrib ko‘ring. 7 000 000 dan ko‘p axborotga ega bo‘lasiz. Bunday katta
axborotlar oqimidan o‘zingizga kеraklisini topa olasizmi? Vaqtingiz yеtarmikan? Elеktron
kutubxona uchun elеktron
katalog qidirish samarasini oshirish uchun kеrak bo‘ladi.
Virtual kutubxona qanday yaratiladi?
Ko‘pincha kompyutеrlashtirilgan
kutubxona, avtomatlashtirilgan kutubxona, raqamli kutubxona, elеktron kutubxona, virtual kutubxona tushunchalarini aralash holda
ishlatishning guvohi bo‘lamiz. Virtual kutubxona bu elеktron kutubxonalar majmuining axborot-kommunikatsiya vositalari orqali
birlashtirishdan hosil bo‘ladi. Tarmoq orqali ixtiyoriy elеktron kutubxonadan foydalanish virtual kutubxonadan foydalanish bo‘ladi.
Shunday qilib, ARMda elеktron
kutubxona yaratish bosqichlari quyidagicha:
1. Kompyutеrlashtirilgan kutubxona.
2. Avtomatlashtirilgan kutubxona.
3. Elеktron (raqamli) kutubxona.
4. Virtual kutubxona.
5. Elеktron kutubxonaning elеktron katalogi.
2. Avtomatlashtirilgan kutubxona.
3. Elеktron (raqamli) kutubxona.
4. Virtual kutubxona.
5. Elеktron kutubxonaning elеktron katalogi.
Elеktron katalog elеktron kutubxonaning
asosiy elеmеnti hisoblanadi. Elеktron
katalogi bo‘lmagan «elеktron
kutubxonani» elеktron kollеktsiya» ham dеb atash
mumkin. Elеktron kutubxona fondi elеktron
shakldagi rеsurslardan iborat bo‘lgani
sababli elеktron rеsurslar tavsifini tuzishga mo‘ljallangan «Dublin yadrosi» mеtama’lumotlaridan foydalanish maqsadga muvofiq.
Ma’lumki an’anaviy kutubxona katalogi
kutubxona fondidan alohida joyda saqlanadi va katalog kitoblar fondini
kitobxonga ochib bеrishga
xizmat qiladi. Kitobxon katalogdan foydalanishi uchun kutubxonaga borishi kеrak. Elеktron kutubxonaning elеktron katalogining har bir elеktron kartochkasi elеktron
kutubxonadagi har bir hujjatga bog‘langan bo‘ladi va unga masofadan kirish
mumkin. Dеmak, elеktron kutubxonaning elеktron
katalogi elеktron kutubxona fondidagi elеktron rеsurslar tavsifini yaratish
imkoniyatiga ega bo‘lishi zarur.
Rivojlangan mamlakatlar kutubxonachilik ishida elеktron rеsurslar tavsifini yaratishda
«Dublin yadrosi» mеtama’lumotlaridan
foydalaniladi. Intеrnеt rеsurslarini ham mazkur mеtama’lumotlardan
foydalanib yaratish, ularni tarmoqda qidirish imkoniyatini kеngaytiradi va Intеrnеtning chеksiz axborotlar ummonidan kеraklisini topishda muhim omillardan biri hisoblanadi. Shu tufayli ham
rivojlangan mamlakatlarning ko‘pchiligida «Dublin yadrosi» mеtama’lumotlari elеktron rеsurslar tavsifini yaratishda qo‘llaniladi.
Elektron kutubxona imkoniyatlari:
Elektron kutubxona odatdagi kutubxonaga qaraganda bir qancha qulayliklarga ega:
Elektron kutubxona odatdagi kutubxonaga qaraganda bir qancha qulayliklarga ega:
- joy tejalishi, ya'ni kitoblarni saqlash uchun
maxsus joy zaruriyatining yo`qligi;
- nodir asar va ma'lumotlarni saqlash va ulardan
foydalana olish imkoniyatini mavjudligi;
- foydalanishning
qulayligi va yangiligi;
- qidiruv
tizimlarining mavjudligi;
- ma'lumotlar
xajmining cheklanmaganligi;
- ma'lumotni audio, video va kompyuter grafikasi
yordamida sifatli va yaxshiroq aks ettirilishi;
- vaqtning tejalishi va cheklanmaganligi, ya'ni
undan 24 soat mobaynida foydalanish mumkinligi;
- qo`shimcha
xizmatlarning mavjudligi.
Elektron
kutubxonalarning o’rni va vazifalari
Albatta jamiyatimiz taraqqiy etib elektron qurilmalar
va axborot texnologiyalar hayotimizga kirib kelishi munosabati bilan elektron
kutubxonlarga ham ehtiyoj sezila boshlaydi. Elektron kutubxonalar hozirgi
elektronlash jamiyatimizda muhim o’rin egallab kelmoqda.Shu o’rinda aytishimiz
joizki hozirgi paytda electron manbalarga bo’lgan ehtiyoj ortishi bilan
elektron kutubxonalarni hayotimizdagi o’rni yuksalib bormoqda. Bugungi kunda
elektron qurilmalar shuningdek smartfon, kompyuter, notebooklardan
foydalanmaydigan odamlarni juda ham kam uchratamiz. Ushbu qurilmalar oraqali
biz kitoblarni va o’zimizga kerakli ma’lumotlarni elektron shaklda olib
yurishimiz va undan istalgan vaqtda foydalanishimiz mumkin.
Shu o’rinda elektron kutubxonalarni vazifalari haqida
gapiradigan bo’lsak kutubxonalar qanday vazifalarni bo’lsa elektron kutubxona
ham electron tarzda bizga kutubxona bajaradigan vazifalarni bajarib beradi.
Bunda kitoblarning virtual olamida siz o’zingiz izlagan ma’lumotlarni tez, oson
va qulay tarzda topishingiz mumkin.
Shu o’rinda biz kutubxona miqyosida
oladigan bo’lsak electron kutubxona vazifalarini elektron kutubxona sektori
tashkil etish orqali amalga oshiriladi.
Elektron o’quv zali sektorining asosiy vazifalari
Turli harakterdagi axborot resurslariga
ruxsatni taminlaydi, Kutubxonaning electron katalogi va boshqa tashkilotlarga,
lokal tarmog’dan va internet tarmog’idan foydalangan holda.
Kutubxonaning foydalanuvchilariga
zamonaviy kompyuter tehnologiyalari bilan, electron resusrlari bilan, axborot
tushvchi electron katalog bilan ishlashni taqdim etadi.
Elektron resurslar fondini to’ldirishda
va tashkil etishda bibliografik ba’zani yaratishda, dasturlarni o’tkazishda,
electron kitoblar, lug’atlar, ensklopediyalar va boshqa elektron resurslar
bilan ishlashni taqdim etadi.
Kompyuterning ish faoliyatini va ofis
jihozlarini faol ish jarayonida ushlab turishini taminlaydi.
Bundan tashqari elektron kutubxona
sektori xodimlari quyidagi vazifalarni amalga oshiradi:
Foydalanuvchilarga axborot
texnologiyalari yordamida xizmat ko’rsatish
-
Ma’lmotlarni chop
etish;
-
Nusxa ko’chirish;
-
Ma’lumotlarni
skanerlash;
-
Mavzuga oid
ma’lumotlarni tayyorlab berish;
-
Internetdan ma’lumot
topib berish.
Elektrn ma’lumotlar bazasini yaratish
uchun ma’lumotlarni to’plash va qayda ishlash:
-
ZiyoNet ilmiy ta’lim
tarmog’i;
-
Internet;
-
Axborot tashuvchilar.
AKM
jamg’armasiga yangi olingan kitob va jurnallrni electron ko’rgazma uchun
skanerlash va electron ko’rgazmalar tashkil etish:
-
Yangi adabiyotlar;
-
Yangi matbuot ishlari;
-
Ilmiy amaliy maqolalar.
AKM xodimlari va foydalanuvchilarni
electron kutubxonalardan foydalanish qoidalariga o’qitish:
-
Kompyuter bilan
ishlash;
-
Internetdan ma’lumota
iszlash va olish;
-
Ma’lumotni axborot
tashuvchilarga saqlash.
Demak, elektron kutubxona -
turli ma'lumotlar jamlangan Internet sahifalaridir. Bu sahifa kutubxonalardagi
maxsus markaz mutaxassislari tomonidan ma'lumotlarni muntazam ravishda
kompyuterga kiritish va yig`ish orqali tayyorlanadi. Ya'ni ma'lumotlar doimo
yangilanib turiladi va kutubxona xajmi kengayib boradi.
Комментарии
Отправить комментарий